Anadolu Osmanlı Demiryolu ve Bağdat Demiryolu Şirket-i Osmaniyesi İdaresi’nin İçyüzü

Namuslu olabilecek kadar sâhib-i iz’ân olmayanların su¨lûk edecekleri tarîk, hile ve mefsedettir!

Nevşehirli bir Osmanlı Rumu olan Doktor Arhangelos Gavril tarafından 1911’de kaleme alınan Anadolu Osmanlı Demiryolu ve Bağdat Demiryolu Şirket-i Osmaniyesi İdaresinin İçyu¨zu¨, Anadolu ve Bağdat demiryollarının işleyişi ve çalışma koşulları hakkında oldukça canlı tasvirler içeriyor ve şirket yönetiminin haksız uygulama, yolsuzluk ve kanun tanımazlıklarına, bilhassa 2. Abdu¨lhamit yönetiminin kimi ileri gelenleri ile şirket idaresi arasındaki samimi ilişki ve menfaat ortaklığına ve bunun halka ve u¨lkeye bedeline dair bir iddianame niteliği taşıyor.

Doktor Gavril, yıllarca çalıştığı şirkette edindiği deneyimler ve bir araştırmacı titizliğiyle derlediği belgeler aracılığıyla şirketin yolsuzluk ve kanunsuzluklarını okura sunarken, Anadolu Demiryolları Şirketi’nin en başta Genel Mu¨du¨r Huguenin olmak u¨zere yabancı sermaye ağırlıklı yönetimini ağır ithamlarla suçluyor ve demiryolu hattı idaresinin denetimi ve ıslahına ilişkin Osmanlı yurtseverliği ve meşrutiyetçiliğini temel alan bir siyasal pozisyonu savunuyor. Üstelik Gavril’in her satırından, demiryolu hattında çalışan emekçilere karşı derin bir ilgi ve yakınlık ile hattın gerçek sahibi olarak nitelediği Osmanlı halkının menfaatlerini gözetmenin en u¨stu¨n değer olduğunun idrakindeki yurtsever bir bilinç su¨zu¨lmekte. Demiryolu emekçilerinin şirket idaresinin keyfilik ve zorbalıklarına karşı örgu¨tlenme çabaları ve gerçekleştirdikleri grevin de örgu¨tleyicilerden olan Gavril’in ilk elden tanıklıkları, geç dönem Osmanlı emek ve iktisat tarihçiliği açısından paha biçilmez bir kaynak.

Memleketin ilk modern bu¨yu¨k projesinin kilometre garantili sözleşmeleri, tarifelerde şirket yararına yapılan oynamalar, akraba kayırmacılığı, liyakatsiz atamalar, sermayeye hu¨ku¨met eliyle aktarılan devasa kamu kaynakları, siyaset ile ticaretin iç içe geçişi ve elbette acımasız emek sömu¨ru¨su¨ne dair içerden bilgiler aktaran Doktor Gavril’in bu tarihi vesikası, ne hazindir ki yu¨z yıl sonrasının okuruna da pek tanıdık gelecek!