En sevdiğim üç kavram: Başa sevgiyi koyuyorum, sonra adalet ve üçüncüsü bilgi, en sevmediğim üç kavram: Başa nefreti koyuyorum, sonra zorbalık ve üçüncüsü cehalet. İlk üç kavram birbirleri ile son üç kavram da birbirleri ile ilintilidir. Şöyle ki ilk kavramlar iyi kavramının türevleridir, son kavramlar kötü kavramının türevleridir. Tüm kavramların anası iyi ya da kötü kavramlarıdır. Kavram maddiyatın stokudur, yani dünya nimetlerinden arta kalandır. İnsan kavramlarla yönünü bulur, örnek vermek gerekirse malını paylaşan insan cömerttir, iyi olduğundan değer verilir ona ve insanlar onun sözünü dinlerler. Malını gizleyen ise cimridir ve belki de hırsızdır, kötü olduğundan ondan uzak durulur ve kimse de onun sözüne güvenmez. Görüldüğü gibi cömert ve cimri kavramları dünya maddiyatı ile doğrudan ilintilidir, biri iyi kavramının kategorisinde diğeri kötü kavramının kategorisindedir. İyi ile kötü kavramını da var eden Mevla’dır, o kullarını bu iki kavramla sınar.
Kavramlar kişilerde şöyle vücut bulur: Kimisi çok sadaka verir ve çokça ikramda bulunur, zamanla insanlar onu hatırladıklarında cömert sözcüğünü telaffuz ederler, kimisi ikramda bulunmaz, harcama yapmaz ve hep alıp biriktirir, zamanla insanlar onu hatırladıklarında cimri sözcüğünü telaffuz ederler. Sarkıntılık yapana namussuz, sakınana da namuslu derler, bu şekilde halleri çoğaltabilirsin. Her bir kavram bir insanda diğer insanlara nazaran ve diğer kavramlara göre daha baskın olur. Kavramlar maddiyatın stokudur, hayat maddiyatla yol alır; ama kavramlarla yön bulur.
Maddiyat ile kavram arasındaki ilişkinin tahlili gibi daha birçok konu hakkında kitapta yorumlar yapılmıştır, hayatın karmaşık konuları basit, anlaşılır bir dil ve anlatımla sunulmuştur. Değerli öğrenme meraklıları kitabın konusu güncel durumlara yazarın getirdiği şahsi yorumlardır, dolayısıyla kendi fikirlerinize uygun yorumları da kendi düşüncelerinize tezat yorumları da okuyacaksınız. Tavsiyem kitabı okurken sabırlı olun ve kitabı okuduktan sonra hep birlikte fikirlerimizi daha da olgunlaştırmak, faydalı hale getirmek için eleştiri yapalım.
Eser adalet, yönetim, inanç, algı, hayat, yaşam ve ölüm ekseninde insan psikolojisini ve toplum sosyolojisini tahlile yönelik genç, mütevazı; ama uzun bir zamana yayılan yoğun çabalı bir zihin sağımıdır.
